Ажралиш бўлмайди: ХКС атрофидаги можаролар

«Коинот можаро»си оқибатлари қандай бўлади?

Матбуотда Халқаро коинот станцияда герметизацияси очилиб кетиши америкалик астронавтларнинг иши, деган хабарлар пайдо бўлди. Бу хабар ўз навбатида станцияда хамкорликда иш олиб бориш истиқболи билан боғлиқ баҳс-мунозарлар оловига  мой қўйди, Хуш, хамкорликка барҳам берилса унинг оқибати қандай бўлади. Бу борада экспертлар нима дейди? Қуйида шу ҳақда.

ХКС (Халқаро коинот станцияси) атамаси йўқ жойдан пайдо бўлгани йўқ. Ҳақиқатан ҳам у 14 та давлатнинг олиб борган жиддий саъй-ҳаракатлари натижасида амалга ошган лойиҳа ҳисобланади. Булар: АҚШ, Россия, Япония, Канада ҳамда Европа коинот агентлиги аъзолари Бельгия, Германия, Дания, Испания, Италия, Нидерландия, Норвегия, Франция, Швейцария, Швеция давлатлари.

ЎҚИНГ:NASA истасангиз сизга коинотда селфи қилиш имконини беради

Айти пайтда Халқаро коинот станцияси инсоният қўли билан яратилган энг мураккаб ва энг қиммат объект ҳисобланади.

Гап бу ерда объектнинг ўлчамида ҳам эмас, унинг узунлиги атиги 109 метр яъни исталган замонавий фрегатдан кичик.

Муҳими 400 километр баландликда парвоз қилаётган станцияда космонавтларнинг  хавфсиз яшаши ва ишлаши учун барча шароитлар яратилган. Бу эса осон иш эмас. Орбитада жойлашган барча объектлар етарли тезикка эга бўлиши лозим, бўлмаса тушиб кетади. Қўпол қилиб айтганда, станция ҳар доим ерга қулайман дейди, лекин ўзиинг улкан тезлиги боис ерга келаб тушмай, атрофидан ўтиб кетади. Афсуски, 1000 километр баландликда гарчи, жуда кучсиз бўлса-да,  ер атмосферасининг таъсири мажуд. Станция га урилаётган газ зарралари, аста секин унинг тезлигини пасайтиради.

ЎҚИНГ:125 миллиард долларлик лойиҳа: сайёҳлар коинотга лифтда олиб чиқилади

Шу боис вақти-вақти билан станцияни кўтариб кўтариб туришга тўғри келади. “Кўтариш” бу ерда сўзи унчалик ҳам тўғри келмайди.  Станцияни двигателлар ёрдамида унга туташтирилган коинот кемасининг тезлигини оширади, бу эса ўз навбатида орбита баландлигини оширади.

Шуни тушинмоқ лозимки, станция ҳаёт, у ишлаяпти, ҳозир унда фазогирлар ҳаракатланмоқда. Уни тўхтатиб бўлмайди. 

Зиёфат кимнинг ҳисобидан

Халқаро космик станциянинг фаолиятини таъминлаб туриш жуда қимматга тушади. Шу боис унинг ягона бюджети йўқ. Бу эса ҳар бир давлатнинг қўшаётган маблағ улушини аниқ ҳисоблаш қийин эканлигидан далолат беради. Бунинг устига, давлатлар қўшаётган маблағларнинг катта қисми нақд пул шаклида ажратилмайди, балки космик кемага кўрсатилаётган хизматлари, ускуналарни алмаштириш ва бошқа шунга ўхшаш ишлар билан ҳам амалга оширилади. Аммо ҳар бир давлатнинг тахминий харажатини ҳисоблаб чиқиш мумкин.

ХКС’га хизмат кўрсатишнинг  йиллик харажати  6 миллиард долларни ташкил этади.

ЎҚИНГ:Коинот шахтёрлари: АҚШда янги касб пайдо бўлмоқда

Асосий харажат юки АҚШ елкасига тушади. 2017 йилги маълумотларга кўра, ХКСнинг фаолиятини таъминлаб туриш  ва фойдаланиш дастурига  NASA бюджетидан  4 миллиард долларга яқин маблағ сарф қилинган. Шу билан бирга ХКС’нинг жорий фойдаланиш ишларига ажратилган маблағнинг катта қисми сарфланган. Булар: станциянинг модуллари ва бошқа ускуналарини қуриш, ўрнатиш, янгилаш каби юмушлар, шунингдек учириладиган космик кемаларни яратиш ва унинг экипажини тайёрлаш каби ишлар. Чунки у ерда фазогирлар алмашиниб туради, бунинг учун янги космик кемалар парвозини амалга ошириб туриш керак.

Европа космик ассоциацияси (EKA)нинг ҳаражати анча оз, яъни йилига миллиард долларни ҳам ташкил этмайди. Японлар ва канадаликлар ушбу лойиҳага қўшаётган ҳиссаси пул кўринишада европаликларникидан ҳам оз. Уларнинг асосий хизмати шуки, асосан кўп функцияли экспериментал «Кибо» модулини ҳамда станциянинг асосий манипулятори – роботлаштирилган қўл Canadarm’ни яратишдан иборат.

Ушбу “умумий қозонда”ги Россиянинг улуши ҳам доллар кўринишида жуда катта. Ҳатто 2016 йил федерал космик дастурлар қисқартирилгандан кейин ҳам, ХКС фаолиятини таъминлаб туриш, парвозни бошқариб туришга ва илмий эксперимент дастурлари учун Россия Федерацияси буюджетидан ажратилган маблағлар ҳажми 252,1 миллиард рублни ташкил этган. Бу ўн йилга мўлжаллангани.

Шундан келиб чиқиб айтадиган бўлсак, Россия ҳар йили ярим миллиард доллар сарфлайди.

Бу ишнинг яна бир мураккаб томони шундаки, Россия ўзининг ҳисоб-китобларини рублда олиб боради ва  долларга чақади. Қарабсизки, унинг қўшаётган улуши борган сари камайиб боради, лекин иш ҳажми аввалгидек қолаверади.

ЎҚИНГ:Ҳиндистондан учирилган Сингапур сунъий йўлдошлари орбитага муваффақиятли чиқарилди

Яна шуни ҳам эсдан чиқармаслик керакки,  2011 йилдан бошлаб, яъни Space Shuttle дастури ёпилгандан кейин ҳам Россия ҳамон учирилаётган космик кемаларининг ягона оператори бўлиб қолмоқда. «Союз» космик кемаларисиз орбитал станциядан фойдаланиш амалда мумкин эмас ва бу шунчаки қуруқ гаплар ҳам эмас.  NASA ҳали ҳам учираладиган космик кемани қабул қила олгани йўқ, гарчи ушбу жараённи тезлаштиришга ҳаракат қилаётган бўлса-да.

Дарвоқе,  Россия томони америкалик фазогирларни орбитага олиб чиққани эвазига олаётган маблағи анчагина. Масалан, «Роскосмос»нинг орбитага олти марта “космик парвози” учун олган   охирги транши 491 миллион долларни ташкил қилган (ҳар бир астронавт учун  81,9 ярим миллион доллар). Бу эса Россиянинг федерал космик дастурига ажратилаётган йиллик ҳаражатнинг учдан бирини ташкил этади (2016 учун),  бу 104 миллиард рублдир.

Яъни «космик ташувчи» вазифаси, Россия Федерацияси  космик бюджетининг жиддий қисмини ташкил этади.

Энди шундай вазиятни тасаввур қилинг,  ХКС иштирокчилари орасидан “ола мушук” ўтди. Қандайдир кўринмас сабабларга кўра, томонлар ҳамкорлик қилмайдиган бўлишди ва космик мулкни тақсимлашга тайёр бўлиб туришибди. Хўш, шундай қилса бўлади?

ЎҚИНГ:АҚШ ҳарбий сунъий йўлдошлари тизимини ҳаваскор хакерлар ҳам буза олади

Бунинг устига, вақти вақти билан у ёки бу томондан Халқаро космик станциядан қандай фойдаланиш борасида турли таклифлар илгари сурилиб келинади. Масалан, бири станциянинг  Россияга қарашли қисмини тижорат компанияга топширишни таклиф қилса, бошқаси станцияни космик меҳмонхонага айлантириш ғоясини илгари суради.  АҚШ президенти Дональд Трамп эса орбитал станцияни хусусийлаштир, ХКС’ни “тижорат асосида хусусий корхонага” айлантириш таклифини ўртага ташлади.

Станцияни бўлиш ва уни қисмларга ажратиб турли орбиталларга тарқатиб юборса бўладими? Афсуски буни ҳатто техник нуқтаи назардан олиб қараганда ҳам амалга ошириб бўлмайди.

Станция таркибида унинг техник фаолиятини таъминлаб турган ноёб модуллар бор. Масалан станциянинг иш фаолиятини таъминлаш учун талаб қилинадиган электр қувватини ишлаб чиқариш станциянинг америкаликлар ихтиёрида бўлган сегментида амалга оширилади. Россияга қарашли бўлган қисмда  эса бошқариш учун, яъни  мўлжални олиш учун жавоб берадиган модуль мавжуд. Станцияни маълум бир баландликда ушлаб туриш учун айнан Россиянинг двигателидан фойдаланилмоқда.

Айни пайтда  МКС’ни қандайдир тарзда тақсимлаб олишнинг имкони йўқ. Яна шуни ҳам эсдан чиқармаслик керакки, ХКС фаолиятини таъминлаб туриш учун қилинаётган сарф харажатлар ҳар қандай тижорат компания учун ҳам оғирлик қилиши турган гап, ҳатто у жуда йирик компания бўлган тақдирда ҳам. Ҳозирда ушбу улкан маблағ бир нечта давлатлар ўртасида бўлинган ва ушбу лойиҳа ҳатто давлат бюджетига ҳам жиддий юк бўлмоқда.

Хуллас, аҳвол шуки, айни пайтда ушбу станция  ҳақиқий маънода ягона халқаро станция  ҳисобланади ва бирорта давлат ўзи алоҳида унинг фаолиятини олиб боришга қурби етмайди.  Шу боис, ҳозирча ҳамкорлик қилишдан бошқа йўл йўқ ва муроса йўлини танлб, коинотдаги вазифаларни ҳамкорликда ҳал этиб бориш лозим.  Шу вақтгача бу вазифа Росия, Америка ва қолган иштирокчи давлатлар томонидан биргаликда аъло даражада ҳал этиб келинди. Демак станция  атрофида юзага келган  баҳс-мунозаралар космик ҳамкорликка тўсиқ бўла олмаслиги керак.

ЎҚИНГ:22 декабрь – биринчи Африка сунъий йўлдоши орбитага учирилган кун